LOÀI CHIM MỚI ĐƯỢC VÍ NHƯ "VIÊN ĐÁ ROSETTA" TRONG QUÁ TRÌNH TIẾN HÓA NÃO BỘ Ở CHIM

[Mê Khủng Long TV] Navaornis là một chi á điểu (Enantiornithes, cũng có thể gọi là "phiên điểu", trong đó "phiên" nghĩa là "trái ngược") có niên đại Phấn Trắng muộn (85-75 triệu năm trước), với hóa thạch được tìm thấy tại Hệ tầng Adamantina, Brazil. Chi này hiện chỉ có một loài duy nhất, N. hestiae.

Các nhà cổ sinh vật học khám phá mẫu định danh của Navaornis vào năm 2016 trong các lớp trầm tích của Hệ tầng Adamantina, thuộc bang Sao Paulo, Đông Nam Brazil. Mẫu định danh là một bộ xương có hộp sọ tương đối hoàn chỉnh, được bảo quản dưới dạng ba chiều. Một mẫu xương sọ không nguyên vẹn khác được mô tả vào năm 2022 cũng được gán cho chi này, dựa trên những điểm tương đồng với mẫu định danh.

Navaornis là một điểm trung gian giữa các loài khủng long giống chim sơ khai như Archaeopteryx và chim hiện đại.

Vào năm 2024, nhà cổ sinh vật học Luis María Chiappe cùng các cộng sự đã thành lập chi/loài á điểu mới Navaornis hestiae để mô tả các mẫu vật này. Tên chi Navaornis kết hợp giữa "Nava" - tức William Nava, người đã khám phá ra mẫu định danh - và "ornis", nghĩa là "chim" trong tiếng Hy Lạp. Tên loài dựa trên tên của nữ thần Hy Lạp Hestia, vị thần được xem là vừa già nhất, vừa trẻ nhất trong số các vị thần Olympian, bởi loài chim này tuy có niên đại rất cổ nhưng lại sở hữu nhiều đặc điểm hình thái của chim hiện đại.

Các nhà nghiên cứu cho rằng, Navaornis có thể là "viên đá Rosetta" giúp họ hiểu được quá trình tiến hóa của não chim hiện đại. Hộp sọ của Navaornis giúp lấp đầy khoảng trống lên đến 70 triệu năm giữa chim thủy tổ Archaeopteryx và các loài chim ngày nay. Navaornis có phần đại não lớn hơn Archaeopteryx, cho thấy chúng có thể sở hữu năng lực nhận thức tiến bộ hơn những loài khủng long giống chim sơ khai nhất. Tuy nhiên, phần lớn phần còn lại của bộ não như tiểu não vẫn còn kém phát triển, cho thấy nó chưa tiến hóa để sở hữu các cơ chế kiểm soát việc bay lượn phức tạp như chim hiện đại.

"Cấu trúc bộ não của Navaornis có thể nói gần như chính xác là sự trung gian giữa Archaeopteryx và chim hiện đại - là mảnh ghép còn thiếu được lắp vào vừa khít," đồng tác giả của nghiên cứu, Tiến sĩ Guillermo Navalón cho biết. "Hoá thạch này độc nhất vô nhị đến mức tôi đã kinh ngạc từ lúc lần đầu tiên nhìn thấy nó cho đến khi hoàn thành việc phục dựng tất cả các xương sọ và bộ não, giúp chúng ta đánh giá được toàn bộ đặc điểm giải phẫu học của loài chim cổ đại này."

Phục dựng ngoại hình của Navaornis.

"Các loài chim hiện đại phần nào có khả năng nhận thức tiên tiến nhất trong vương quốc động vật, có thể so sánh với động vật có vú," Giáo sư Daniel Field từ Khoa Khoa học Trái đất của Đại học Cambridge cho biết. "Nhưng các nhà khoa học đã gặp khó khăn trong việc tìm hiểu cách thức và thời điểm bộ não độc đáo và trí thông minh đáng kinh ngạc của loài chim tiến hóa - chúng tôi đã chờ đợi sự phát hiện của một hóa thạch chính xác như thế này."

Trước khi phát hiện này, kiến thức về sự chuyển tiếp tiến hóa giữa bộ não của Archaeopteryx và các loài chim hiện đại hầu như không tồn tại. "Điều này đại diện cho gần 70 triệu năm tiến hóa của loài chim, giai đoạn mà tất cả các dòng dõi chính của chim Đại Trung sinh đã xuất hiện - bao gồm cả những đại diện đầu tiên của các loài chim hiện đại,” Navalón nói. “Navaornis nằm ngay giữa khoảng trống 70 triệu năm này và cung cấp cho chúng ta thông tin về những gì đã xảy ra giữa hai điểm tiến hóa này."

Mặc dù hộp sọ của Navaornis thoạt nhìn có phần giống với một con bồ câu nhỏ, nhưng khi kiểm tra kỹ hơn, nó không phải là một loài chim hiện đại mà là một thành viên của nhóm chim cổ đại được gọi là Enantiornithes, còn gọi là "á điểu" hoặc "phiên điểu".

Dòng dõi của á điểu và chim hiện đại đã phân tách hơn 130 triệu năm trước, nhưng chúng có lông phức tạp và có khả năng bay thành thạo như các loài chim hiện đại. Tuy nhiên, giải phẫu não của Navaornis đặt ra một câu hỏi mới: Làm thế nào chim đối lập kiểm soát chuyến bay của chúng khi không có đầy đủ các đặc điểm não bộ được quan sát thấy ở các loài chim hiện đại, trong đó có tiểu não lớn, vốn là "trạm kiểm soát không lưu" của một chim hiện đại?

"Hoá thạch này đại diện cho một loài ở điểm giữa trong hành trình tiến hóa của năng lực nhận thức ở chim," Field, người cũng là giám tuyển điểu học tại Bảo tàng Động vật học Cambridge cho biết. "Khả năng nhận thức của nó có thể đã mang lại cho Navaornis một lợi thế khi tìm kiếm thức ăn hoặc nơi trú ẩn, và nó có thể đã có khả năng thực hiện các màn trình diễn quyến rũ bạn tình tinh tế hoặc các hành vi xã hội phức tạp khác."

Hóa thạch Navaornis nằm gọn trong lòng bàn tay của nhà nghiên cứu.

"Phát hiện này cho thấy một số loài chim bay trên đầu khủng long đã có hình dạng hộp sọ hiện đại hoàn toàn hơn 80 triệu năm trước," Tiến sĩ Luis María Chiappe phân tích.

Trong khi Navaornis là một trong những hóa thạch chim được bảo quản tốt nhất từng được tìm thấy từ Đại Trung sinh, các nhà nghiên cứu tin rằng nhiều phát hiện khác từ địa điểm ở Brazil nơi nó được tìm thấy có thể cung cấp thêm những hiểu biết sâu sắc về sự tiến hóa của loài chim.

"Đây có thể chỉ là một hóa thạch, nhưng là một mảnh ghép quan trọng trong câu đố về sự tiến hóa của não chim," Field nói. "Với Navaornis, chúng tôi đã có cái nhìn rõ ràng hơn về những thay đổi tiến hóa đã xảy ra giữa Archaeopteryx và những loài chim thông minh, phức tạp về hành vi ngày nay như quạ và vẹt."

Mặc dù phát hiện này là một bước đột phá đáng kể, các nhà nghiên cứu cho biết đây chỉ là bước đầu tiên trong việc tìm hiểu sự tiến hóa của trí thông minh ở các loài chim. Các nghiên cứu trong tương lai có thể tiết lộ cách Navaornis tương tác với môi trường của nó, giúp trả lời các câu hỏi rộng hơn về sự tiến hóa của nhận thức loài chim theo thời gian.

Navaornis là loài mới nhất trong bộ tứ chim hóa thạch từ Đại Trung sinh được nhóm nghiên cứu của Field mô tả kể từ năm 2018, cùng với Ichthyornis, Asteriornis và Janavis. Công việc của nhóm về các phát hiện hóa thạch mới kết hợp với các kỹ thuật hình ảnh và phân tích tiên tiến đã tiết lộ những hiểu biết cơ bản về nguồn gốc của loài chim, nhóm động vật có xương sống đa dạng nhất.