KHỦNG LONG LÀ GÌ?

[Mê Khủng Long - Dinophile.vn] Một câu hỏi nghe thì rất đơn giản, nhưng thật khó để đưa ra câu trả lời chính xác.

Nếu buộc phải đưa ra câu trả lời ngắn gọn nhất, tôi sẽ nói: “Khủng long chính là… khủng long.”

Vậy có phải là quá khó hiểu không? Trả lời mà như không trả lời. Nhưng khoan, đừng bực vội, tôi sẽ giải thích.

Hình ảnh phục dựng của một số loài khủng long. Ảnh: Natural History Museum.

Là bò sát?

Khi khủng long được phát hiện lần đầu tiên bởi các nhà khoa học hiện đại*, họ đã liên hệ ngay những sinh vật vĩ đại này với các loài bò sát đương thời. Từ những hóa thạch xương có phần quá khổ so với các sinh vật hiện đại, các nhà nghiên cứu về khủng long thời kỳ đầu tin rằng khủng long là những sinh vật chậm chạp, nặng nề và máu lạnh, giống như bò sát. Chính vì thế mà Richard Owen, nhà cổ sinh vật học học người Anh, mới đặt tên cho nhóm sinh vật này là “dinosaur”, ghép lại bằng hai từ trong tiếng Hy Lạp, gồm “deinos” (có nghĩa là to lớn, khủng khiếp) và “sauros” (có nghĩa là “thằn lằn”).

Những hình dung ban đầu của con người về thế giới của khủng long. Ảnh: The Generalist.

Người ta tin tưởng vào nhận định này trong suốt một thời gian dài, cho đến khi có những nghiên cứu mới vào thập niên 1970 về sự trao đổi chất ở khủng long, trong đó nêu lên giả thuyết khủng long thực chất là động vật máu nóng, có tốc độ trao đổi chất cao và có lối sống xã hội. Bên cạnh đó, những hóa thạch xương liên tục được phát hiện cho thấy nhiều đặc điểm khác vời bò sát, chẳng hạn như tư thế đứng thẳng, cách xa mặt đất với các chi vuông góc với thân, không hề giống hầu hết các loài bò sát ngày nay (như cái tên “bò sát” trong tiếng Việt hay “reptilia” trong tiếng Anh đã chỉ ra).

Tiếp đó, vào khoảng năm 2018, những bằng chứng khảo cổ mới cho thấy một số loài khủng long chắc chắn có lông (lông vũ hoặc lông mao), phá bỏ hoàn toàn quan niệm cho rằng khủng long là những động vật có lớp da trần hoặc có vảy như bò sát. Hơn nữa, rất có thể khủng long đã bắt nguồn và tồn tại ở những môi trường lạnh lẽo trước khi trở thành nhóm động vật thống trị Trái đất. Vì lẽ này, chúng không thể là động vật máu lạnh (biến nhiệt) như các loài bò sát được, và sự hiện diện của lớp lông trên cơ thể khủng long thay vì lớp vảy như trên bò sát lại càng hợp lý.

Hay là chim?

Có thể nói, các nghiên cứu hiện đại đang ngày càng đưa khủng long đến gần với các loài chim hiện nay hơn là với bò sát. Khủng long và chim đều là động vật máu nóng, đều có lông vũ… Một số loài khủng long có thể có khả năng bay lượn gần giống như chim.

Hóa thạch chim thủy tổ Archaeopteryx, bằng chứng về mối liên hệ giữa khủng long và chim. Ảnh: Wikipedia.

Tuy nhiên, chúng ta cũng không thể nói rằng khủng long là chim mà thay vào đó, nói “chim là khủng long” hoặc chí ít “(một nhóm) khủng long là tổ tiên của chim” có lẽ sẽ chính xác hơn. Một số nhà khoa học còn đặt ra khái niệm “khủng long phi điểu” (non-avian dinosaur) dùng để chỉ các loài khủng long không phải chim. 

Phân loại học hiện đại về khủng long

Trước đây, khi phân loại các loài động vật, người ta sử dụng hệ thống phân loại của Carl Linnaeus, có từ năm 1735. Trong đó, sinh vật gồm có ba giới, được chia thành các lớp và nhiều bậc phân loại khác nhỏ hơn. Thế nhưng, hệ thống phân loại này chỉ áp dụng cho những sinh vật còn tồn tại (vì nó có trước những nghiên cứu về tiến hóa và cổ sinh vật học), không thể áp dụng cho những động vật đã tuyệt chủng với các đặc điểm trung gian nằm giữa các lớp theo cách phân chia truyền thống của hệ thống phân loại này.

Chính vì thế, phân loại học hiện đại đã phải thay đổi để theo kịp thời thế. Sự ra đời của thuyết tiến hóa cũng như các nghiên cứu về cổ sinh vật học đã giúp các nhà khoa học khai phá những chân trời mới, rộng lớn hơn những gì họ đã biết. Trên cơ sở đó, họ đã cùng nhau đặt ra một hệ thống phân loại mới, dựa trên các “nhánh” (clade) bắt đầu từ một nguồn gốc chung, sau đó lan tỏa ra giống như những nhánh cây, tạo thành mô hình mà người ta vẫn thường gọi là “cây sự sống”. Nhà sinh vật học người Đức Emil Hans Willi Hennig (1913-1976) được xem là cha đẻ của hệ thống phân loại theo nhánh này. Và các nhà khoa học đã nỗ lực nghiên cứu để làm cho hệ thống phân loại hiện đại ngày càng phản ánh chính xác quá trình tiến hóa của các loài động vật.

Vậy, phân loại học hiện đại của khủng long là như thế nào?

Có thể có nhiều cách phân loại khác nhau (nhưng vẫn tuân thủ hệ thống phân loại theo nhánh), nhưng tựu trung thì khủng long là thành viên của một nhánh lớn được gọi là Sauropsida/Reptilia (điều này không đồng nghĩa với việc khủng long là “bò sát”, hay tiếng Anh là “reptiles”). Khủng long tiếp tục là thành viên của nhiều nhánh khác, nhưng nhánh trực tiếp nhất, bao gồm cả khủng long và chim, chính là nhánh Dinosauria. Nhánh này tiếp tục được phân chia làm hai nhánh nhỏ, đó là Saurischia (có nghĩa là “hông thằn lằn”) và Ornithischia (có nghĩa là “hông chim”). Như vậy, nói “khủng long chính là… khủng long” chứ không phải “bò sát” hay “chim” hóa ra lại là cách nói đơn giản nhất để diễn tả hết sự phức tạp này.

Khủng long mà không phải “khủng” long

Không cần nói thì tôi cũng hình dung được cái cau mày của bạn rồi. Ủa ban đầu thì nói khủng long là khủng long, giờ thì nói không phải?

Thật ra ở đây tôi muốn bàn về từ nguyên của khủng long và định nghĩa hiện tại của thuật ngữ này. Như đã nói ở trên, trong tiếng Anh người ta gọi khủng long là “dinosaur”, bắt nguồn từ hai từ trong tiếng Hy Lạp ghép lại. Khi dịch sang từ Hán – Việt, người ta đã nâng cấp một chút, từ “thằn lằn” biến thành “long” – một sinh vật huyền thoại. Vậy là chúng ta có “khủng long”, trong đó “khủng” có nghĩa là “đáng sợ, to lớn”, cũng gần tương đương với “deinos”.

Thế nhưng, đó chỉ là ý tưởng ban đầu khi người ta khám phá ra khủng long. Trên thực tế, không phải loài khủng long nào cũng “khủng”. Những khám phá khảo cổ học mới đã hé lộ những loài khủng long có kích cỡ nhỏ tương đương một con gà, như Lesothosaurus. Nhiều loài khác có thể lớn hơn con gà nhưng không hề to lớn bằng cả một tòa nhà như nhiều người vẫn hình dung. Về sự đáng sợ, chúng ta không thể chắc chắn là chúng có ngoại hình khủng khiếp như nhiều bộ phim điện ảnh mô tả hay không, bởi ngoài xương là phần dễ hóa thạch ra thì những phần mô mềm đều đã tiêu biến hết, để lại một khoảng trống có lẽ là không thể lấp đầy trong nỗ lực phục dựng hình ảnh khủng long của chúng ta. Bạn hãy xem meme dưới đây để hiểu được sự bất tương xứng giữa hình dung của con người dựa trên bộ xương và thực tế.

Một số hóa thạch khủng long có lông, và đáng mừng thay, nhiều mẫu còn lưu giữ được cả màu sắc, cho thấy khủng long có cả một thế giới sặc sỡ thay vì u ám và buồn tẻ như những mô tả tưởng tượng trước đó trong một vài tác phẩm paleoart. Bộ phim tài liệu Prehistoric Planet mới lên sóng gần đây trên ứng dụng Apple TV+ cũng cho thấy một hình ảnh mềm mại hơn của các loài khủng long, khiến chúng trông gần gũi và bớt “khủng” đi.

Hình ảnh của Tyrannosaurus rex trong loạt phim Prehistoric Planet. Ảnh: USA Today.

Vậy nên, khủng long có lẽ không hề “khủng” như chúng ta vẫn nghĩ bấy lâu nay.

Phân biệt khủng long và một số nhóm bò sát khác

Có một sự nhầm lẫn nhất định giữa khủng long và một số nhóm bò sát (cổ đại khác) cũng rất nổi tiếng. Không ít người vẫn cho rằng, dực long (pterosaur), thương long (mosasaur) hay thằn lằn cổ rắn (plesiosaur) cũng là khủng long. Chẳng hạn, bộ truyện và phim điện ảnh Chú khủng long của Nobita có sự góp mặt của Futabasaurus, một chi thằn lằn cổ rắn chứ không phải khủng long. Hay như phim Jurassic Park hoặc Jurassic World vẫn được dịch là Công viên Khủng long/Thế giới Khủng long nhưng trong phim có sự góp mặt của nhiều loài thuộc những nhóm bò sát khác, như Pteranodon (thuộc nhóm dực long), Mosasaurus (thuộc nhóm thương long).

Kết luận

Nói tóm lại, khủng long là một nhánh (clade) động vật có nguồn gốc chung với bò sát hiện đại nhưng sở hữu nhiều đặc điểm khác với bò sát như là động vật máu nóng, nhiều loài có lông, cơ chế trao đổi chất mạnh mẽ và lối sống xã hội. Một nhánh khủng long sau này trở thành tổ tiên của các loài chim hiện đại.

Hy vọng, bài viết này sẽ giúp các dinophile hiểu thêm về khủng long. Tất nhiên, kiến thức về khủng long sẽ còn liên tục được cập nhật với những nghiên cứu mới không ngừng xuất hiện, và chúng tôi cam kết sẽ chỉnh sửa bài viết theo những kiến thức mới nhất thu thập được theo thời gian. 

*Sở dĩ nói như vậy là bởi, có thể khủng long đã được phát hiện ra từ rất lâu trước đó bởi các nền văn minh cổ và được biến thành những sinh vật huyền thoại của các nền văn minh này, chẳng hạn như rồng ở Trung Quốc  và phương Tây.